Accessibility vs. Usability: Gdzie się przecinają i dlaczego oba są kluczowe?

W świecie UX/UI często używamy terminów takich jak „użyteczność” i „dostępność”. Choć są ze sobą ściśle powiązane i dążą do tego samego celu – stworzenia produktu, który działa dobrze dla użytkownika – nie są synonimami. Dziś wyjaśnimy, gdzie te dwa pojęcia się przecinają, czym się różnią i, co najważniejsze, dlaczego świadome projektowanie z myślą o obu jest absolutnie kluczowe dla sukcesu Waszych projektów.

Użyteczność (Usability): Fundament dobrego UX

Użyteczność odnosi się do tego, jak łatwo, efektywnie i satysfakcjonująco użytkownik może korzystać z produktu w celu osiągnięcia swoich celów. Mówiąc prościej, użyteczny produkt to taki, który jest:

• Łatwy do nauczenia: Użytkownik szybko rozumie, jak z niego korzystać.
• Efektywny: Użytkownik może szybko i precyzyjnie wykonać zadania.
• Łatwy do zapamiętania: Po przerwie użytkownik pamięta, jak go używać.
• Wolny od błędów: Produkt minimalizuje pomyłki użytkownika i pomaga je naprawić.
• Satysfakcjonujący: Korzystanie z produktu jest przyjemne i wywołuje pozytywne odczucia.

Dobra użyteczność minimalizuje frustrację, oszczędza czas użytkownika i buduje pozytywne doświadczenie. Bez niej, nawet najbardziej innowacyjny produkt będzie porzucany.

Dostępność (Accessibility): Użyteczność dla wszystkich

Dostępność (ang. Accessibility lub w skrócie A11y) to miara tego, jak dobrze produkt cyfrowy może być używany przez osoby z różnymi niepełnosprawnościami. Dotyczy to szerokiego spektrum użytkowników, w tym osób:

• Z wadami wzroku: Niewidomi (używający czytników ekranu), słabowidzący, osoby z daltonizmem.
• Z wadami słuchu: Niesłyszący, słabosłyszący (potrzebujący napisów, transkrypcji).
• Z niepełnosprawnościami motorycznymi: Osoby, które nie mogą używać myszy (obsługujące klawiaturą, głosem, specjalnymi przełącznikami).
• Z niepełnosprawnościami poznawczymi: Osoby z dysleksją, ADHD, zaburzeniami uwagi, które potrzebują prostego języka i przewidywalnych interfejsów.
• A także osoby starsze, osoby w specyficznych warunkach (np. jasne słońce na ekranie), czy używające starszych technologii.

Projektowanie z myślą o dostępności usuwa bariery, które wykluczają część społeczeństwa z korzystania z produktów cyfrowych. Opiera się na zasadach takich jak WCAG (Web Content Accessibility Guidelines), o których wspominaliśmy w poście nr 2.

Gdzie się przecinają?

Dostępność jest podzbiorem użyteczności. Oznacza to, że produkt, który jest dostępny, musi być również użyteczny. Jeśli produkt jest dostępny dla osoby niewidomej (np. czytnik ekranu go odczytuje), ale jest tak skomplikowany, że nikt nie potrafi z niego korzystać, to nie jest ani użyteczny, ani faktycznie dostępny.

Wspólne cele:

• Jasność i prostota: Zarówno użyteczność, jak i dostępność dążą do tego, aby informacje były jasne i łatwe do zrozumienia dla każdego.
• Przewidywalność: Interfejs powinien działać w przewidywalny sposób, co jest kluczowe zarówno dla użyteczności, jak i dla użytkowników technologii wspomagających.
• Poczucie kontroli: Użytkownik powinien czuć, że ma kontrolę nad systemem.
• Redukcja błędów: Minimalizacja błędów i zapewnienie pomocnych komunikatów.

Jak jedno wzmacnia drugie:

• Lepszy kontrast: Projektując dla dostępności (np. odpowiedni kontrast dla osób słabowidzących), automatycznie poprawiamy czytelność dla wszystkich użytkowników, nawet w trudnych warunkach oświetleniowych.
• Nawigacja klawiaturą: Projektując możliwość nawigacji wyłącznie za pomocą klawiatury (dla osób z niepełnosprawnościami motorycznymi), zapewniamy również alternatywną metodę nawigacji dla każdego, co może być przydatne np. dla power userów.
• Teksty alternatywne dla obrazów: Dodając opisy obrazków dla czytników ekranu, wzmacniamy również SEO i użyteczność dla użytkowników z wolnym internetem (obrazy się nie załadują, ale tekst jest).
• Jasne komunikaty: Prosty, zrozumiały język (UX Writing!) jest korzystny zarówno dla osób z niepełnosprawnościami poznawczymi, jak i dla każdego użytkownika, który szybko skanuje treści.

Czym się różnią?

Podczas gdy użyteczność skupia się na tym, aby produkt był łatwy w obsłudze dla typowego użytkownika, dostępność rozszerza tę definicję o wszystkich użytkowników, niezależnie od ich możliwości.

• Zakres: Użyteczność może obejmować subiektywne odczucia i preferencje. Dostępność ma bardzo konkretne, mierzalne standardy (WCAG).
• Grupa docelowa: Użyteczność często optymalizuje się dla większości użytkowników. Dostępność skupia się na zapewnieniu dostępu dla grup, które są często pomijane.
• Zasady vs. Wytyczne: Użyteczność bazuje na ogólnych zasadach dobrego projektowania. Dostępność opiera się na szczegółowych wytycznych i przepisach.

Przykład, który ilustruje różnicę:

Wyobraźcie sobie piękną, minimalistyczną stronę z nawigacją składającą się wyłącznie z ikon bez tekstowych etykiet.

• Użyteczność: Dla większości użytkowników, jeśli ikony są bardzo popularne i intuicyjne (np. lupa do wyszukiwania), strona może być użyteczna. Jeśli ikony są abstrakcyjne, użyteczność cierpi.
• Dostępność: Dla osoby niewidomej używającej czytnika ekranu, brak tekstowych etykiet pod ikonami sprawi, że strona będzie praktycznie niedostępna. Czytnik nie będzie miał co odczytać, a użytkownik nie będzie wiedział, do czego służy dany przycisk.

Dlaczego oba są kluczowe?

Projektowanie bez myślenia o użyteczności to tworzenie produktów, z których nikt nie chce korzystać. Projektowanie bez myślenia o dostępności to wykluczanie części społeczeństwa, co jest nie tylko nieetyczne, ale często również niezgodne z prawem.

1. Etyka i równość: Każdy ma prawo do dostępu do informacji i usług cyfrowych.
2. Prawo: W wielu krajach (w tym w Polsce, z Ustawą o dostępności cyfrowej) dostępność cyfrowa jest wymogiem prawnym, szczególnie dla podmiotów publicznych. Nieprzestrzeganie może prowadzić do kar.
3. Biznes: Osoby z niepełnosprawnościami i ich rodziny stanowią znaczący segment rynku. Dostępny produkt to szansa na dotarcie do większej liczby klientów.
4. Innowacja: Projektowanie dla ekstremalnych przypadków często prowadzi do innowacyjnych rozwiązań, które są korzystne dla wszystkich.
5. SEO: Dostępne strony są często lepiej zoptymalizowane pod kątem wyszukiwarek.

Podsumowanie

Użyteczność i dostępność to dwie strony tej samej monety, dążące do stworzenia doskonałego doświadczenia użytkownika. Chociaż użyteczność koncentruje się na efektywności dla ogółu, dostępność rozszerza to spektrum, zapewniając, że nikt nie zostanie pominięty. Jako projektanci UX/UI, naszym obowiązkiem jest projektowanie z myślą o obu tych aspektach od samego początku procesu. To nie tylko kwestia zgodności z przepisami czy etyki – to fundamentalne zasady, które prowadzą do tworzenia lepszych, bardziej inkluzywnych i, w ostatecznym rozrachunku, bardziej udanych produktów cyfrowych dla wszystkich.

Źródła

• Don Norman: Jego prace, zwłaszcza „The Design of Everyday Things” i „Emotional Design”, stanowią fundament zrozumienia użyteczności i wpływu emocji.
• Nielsen Norman Group (NN/g): Jeden z wiodących autorytetów w dziedzinie UX, z ogromną bazą artykułów i badań porównujących i wyjaśniających użyteczność i dostępność: https://www.nngroup.com/ (szukajcie „usability vs. accessibility”, „accessibility”, „usability”).
• WCAG (Web Content Accessibility Guidelines): Międzynarodowy standard dostępności stron internetowych, kluczowy dokument dla każdego projektanta: https://www.w3.org/WAI/WCAG22/
• WebAIM: Organizacja non-profit oferująca mnóstwo zasobów, narzędzi i artykułów na temat dostępności: https://webaim.org/
• Fundacja Integracja – Dostępność.org: Polskie źródło wiedzy o dostępności cyfrowej, z informacjami o przepisach: https://www.dostepnosc.org/
• Książki: „Mismatch: How Inclusion Shapes Design” Kat Holmes – świetna książka o projektowaniu inkluzywnym.